Nữ tiến sĩ toán học trẻ nhất Việt Nam thế kỷ 20: Trở thành hiện tượng trí tuệ tại Nga thời điểm đó

Cô Lê Hồng Vân (1961) lớn lên trong một gia đình tri thức danh giá ở Hà Nội. Bố cô là nguyên Thứ trưởng Bộ Đại học và Trung học chuyên nghiệp Lê Văn Giạng, ông nội cũng là Cử nhân Nho học. Không chỉ thế, hai chị gái của cô cũng học rất giỏi: Lê Hoàng Lan - Tiến sĩ Sinh học, Lê Ngọc Mai - Tiến sĩ Ngữ văn. 

Vào năm 1977, đội tuyển Toán học của Việt Nam không thể tham dự IMO - một kì thi Toán học cấp quốc tế hàng năm dành cho học sinh trung học phổ thông ở Nam Tư do tài chính khó khăn. Mặc dù bỏ lỡ cơ hội chinh phục đấu trường quốc tế nhưng các thành viên của nhóm IMO Việt Nam (trong đó có cô Lê Hồng Vân) năm đó đều tỏa sáng trong sự nghiệp học tập sau này. 

Sau đó, cô Lê Hồng Vân quay về ôn luyện Toán, Vật lý, Hóa học để tham dự kỳ thi tuyển sinh đại học sẽ diễn ra trong ba tuần nữa. Đây được xem là một thử thách khá lớn do trước đó cô chủ yếu luyện thi IMO.

Nhờ sự chăm chỉ, nỗ lực không ngừng nghỉ, cô Hồng Vân vẫn đạt được kết quả cao trong kỳ thi với tổng điểm 25,5/30 điểm, trở thành sinh viên của Đại học Lomonosov danh tiếng.

Suốt thời gian đi học ở Lomonosov, cô Hồng Vân liên tục giành được các thành tích nổi bật. Đạt điểm cao nhất ở các môn thi và sau khi tốt nghiệp được tuyển làm nghiên cứu sinh khi mới 26 tuổi.

Tại thời điểm đó, cô được Giáo sư A.T. Fomenko (người đã giải quyết được Bài toán Plateau tuyệt đối) hướng dẫn nhiệt tình làm đề tài nghiên cứu “Hình học vi phân, các mặt cực tiểu trong không gian Riemann (phi Euclide) nhiều chiều”. Nhờ vậy, cô đã giải quyết được nhiều bài toán khó liên quan đến phép tính biến phân nhiều chiều và điều khiển tối ưu các hàm số. 

Kết quả, nghiên cứu của cô  Lê Hồng Vân đã được công bố trong 13 bài báo khoa học đăng trên các tạp chí Toán học uy tín của Liên Xô và báo cáo tại các hội nghị toàn liên bang và quốc tế.

Năm 1987, cô bảo vệ luận án Tiến sĩ tại Đại học Lomonosov. Đến năm 1989, cô bảo vệ thành công luận án Tiến sĩ khoa học khi mới 28 tuổi, là nữ Tiến sĩ khoa học trẻ nhất Việt Nam thời bấy giờ. Trước đó, Lê Hồng Vân đã được công nhận như một chuyên gia xuất sắc về phép tính biến phân.

Đáng nói, trong một bài báo in trên tờ Văn Nghệ, nhà Việt Nam học người Nga rất nổi tiếng, viện sĩ Nikulin từng hết mực khen ngợi cô Lê Hồng Vân: “Việc nhà nữ Toán học Lê Hồng Vân bảo vệ thành công luận án Tiến sĩ khoa học toán học tại Đại học Lomonosov, trường đại học danh tiếng nhất Liên Xô (cũ), khi mới 28 tuổi, đáng coi là một hiện tượng thể hiện tài trí của nữ giới nói chung cũng như của phụ nữ Việt Nam nói riêng”.

Sau đó cô giành được học bổng Heisenberg hậu Tiến sĩ tại viện Max-Planck-Institute tại Bonn và Viện Toán Leipzig. Từ năm 2005 cô làm việc tại Viện Toán, Viện Hàn lâm Khoa học Czech. Các hướng nghiên cứu chính của cô Lê Hồng Vân là Hình học vi phân, Giải tích toàn cục, Tôpô Đại số, Lý thuyết biểu diễn và và Hình học Thống kê.

Suốt quá trình nghiên cứu của mình, cô Lê Hồng Vân đã đạt được nhiều giải thưởng cao quý như: Giải thưởng của Hội Toán học Moscow năm 1990, Giải thưởng Majorana của Viện Vật lý lý thuyết ICTP năm 1991.

Vào thời điểm cô Lê Hồng Vân nhận giải, Giáo sư G. Ghihardi, ở ICTP cũng đã dành rất nhiều lời khen ngợi: “Từ ngày thành lập trung tâm cho tới những năm gần đây, chỉ có một nhà khoa học nữ duy nhất trong tất cả các nước đang phát triển được tặng Giải thưởng của ICTP, hơn nữa, lại do chính tay Abdus Salam, một vòm đại thụ trong khu rừng vật lý lý thuyết thế giới trao cho. Người phụ nữ ấy đến từ Hà Nội: chị Lê Hồng Vân”.