Gốc tích không phải ai cũng biết về họ Mai ở Việt Nam, vị thần tổ là con rể nổi tiếng của vua Hùng

Mai (chữ Hán: 枚 hoặc 梅) là một họ ở Đông Á. Tính riêng Việt Nam, khá hiếm người mang họ Mai, đa số đều chỉ tập trung ở miền Bắc Trung Bộ như Thanh Hóa, Nghệ An, Quảng Trị hay Bắc Bộ như Nam Định, Hưng Yên… Đây là một trong những dòng họ nội sinh, có mặt từ rất sớm, gắn liền với lịch sử dân tộc ta.

Trong gia phả của họ Mai ở làng Hậu Trạch có chép lại, thời vua Hùng Vương thứ 6 có ông Mai Yển, hiệu An Tiêm. Ông được biết đến với cái tên quen thuộc hơn là Mai An Tiêm, nguyên làm Thượng thư lại Bộ Xuân Thu. Vì có nhiều công lao nên Mai An Tiêm được vua gả con gái cho. Mai An Tiêm gắn liền với sự tích trái dưa hấu, là nhân vật gắn liền với truyền thuyết quen thuộc của người Việt.

Mai An Tiêm được công nhận là Thượng thủy tổ dòng họ Mai (Cuốn Gia tộc họ Mai xb lần 1 năm 2010). Tương truyền vùng Nga Sơn, Thanh Hóa là do Mai An Tiêm khai phá. Người dân sau này nhập cư vào vùng đất đó đã tự nguyện nhận mình là người họ Mai.

Tháng 4/2022, tại Đại hội Đại biểu họ Mai Việt Nam lần thứ nhất đã thống nhất suy tôn Mai An Tiêm làm thần tổ họ Mai tại Việt Nam. Ông được đánh giá là nhân vật lịch sử mang nét đặc biệt, gắn liền với văn hóa nước ta nói chung, họ Mai nói riêng.

Trong lịch sử, họ Mai có một vương triều riêng. Vị vua đầu của họ Mai là Mai Thúc Loan (670 – 723). Sau khi lên ngôi ông đóng đô tại Kinh Đô Vạn An ở Nam Đàn, Nghệ An.

Có một chi tiết gây chú ý không kém là việc một số vương hầu, quan lại thời nhà Trần đã bị xử tội, bắt đổi họ thành họ Mai. Vào thời kỳ chống quân Nguyên Mông, một số tôn thất, quan lớn đã xin hàng giặc. Đến năm 1289, sau khi đánh đuổi ngoại xâm, nhà Trần mới xử tội những kẻ này. Hình thức xử phạt có thể là tử hình, tịch thu đất đai, tước bỏ quốc tính, bắt đổi họ. Trong đó có các trường hợp như Trần Lộng bị đổi thành Mai Lộng, Trần Kiện bị đổi thành Mai Kiện.