Ngôi chùa huyền bí nằm trọn trong hang đá, tương truyền xuất hiện từ thời Hùng Vương thứ 6?

Chùa São là một ngôi chùa cổ nằm trong hang núi São thuộc thôn São, xã Tân Lập, huyện Lục Yên, tỉnh Yên Bái. Tại đây tương truyền rằng chùa đã có từ thời Hùng Vương thứ 6 trong lòng dãy núi São đã hình thành từ triệu năm trước.

Ngôi chùa này có tên chữ là Hương Thảo để khác với Hương Tích tại trấn Sơn Tây xưa. Theo tư liệu lịch sử, chùa Hang São nằm trong núi São có độ cao 200m và thuộc khối Đông Nam của dãy Phu Sa Phàn. Nơi đây nằm trong vành đai kiến tạo địa chất của vỏ Trái Đất, nó từng ngập trong biển nước và được nâng lên trong các pha uốn nếp của vận động tạo núi  Calêđôni và Kimêta thuộc đại trung sinh.

Sư cô Thích Nữ Diệu Hiếu – người quản lý chùa Hang São cho biết: Di tích chùa Hang São gồm một ngôi chùa thiên tạo (chùa São) và một chùa nhân tạo (chùa Hang).

Chùa Hang nằm trong hẻm đá ngay dưới chân của núi São, chùa được bài trí đơn sơ và vô cùng thanh tịnh với am thờ Phật Bà, ban Tam Bảo cùng ban thờ Mẫu. Chùa São là ngôi chùa cổ thiên tạo và nằm trọn trong hang núi đá, du khách muốn lên đây sẽ phải leo lên đỉnh núi cao 200m so với mặt ruộng.

Đây là một trong những ngôi chùa đẹp và là một bảo tàng địa chất sống động có nhiều giá trị về mặt nghiên cứu cùng như hình thành và phát triển của người Việt cổ. Ngôi chùa có 3 động là động chùa Hạ (đền Hạ), động chùa Trung (đền Trung) và động chùa Thượng (đền Thượng).

Tại Đền Hạ, đây là động thiên tạo trong lòng núi rộng tầm vài trăm mét vuông và có 2 khu ngoài và trong. Khu ngoài là nơi để phật tử và du khách nghỉ ngơi, sửa sang lễ vật đưa lên. Khu bên trong là thủy cung mê lộ với bàn thờ thiên tạo.

Đi lên lưng chừng núi là động chùa Trung. Trước cửa động là các chuông bằng đá lớn buông xuống, gõ vào âm vang như trống đồng. Trong lòng động có muôn vàn nhũ đá hình Thánh Gióng cưỡi ngựa, hổ chầu voi phục, nàng Vọng Phu... Ở góc cao của động có "đường lên trời".

Tại Động chùa Thượng có nhiều hang động gắn liền với lịch sử như Đền mẫu Âu Cơ, động bầu sữa mẹ, Cung thái mẫu vua Hùng Vương thứ 6, động Sơn Tinh, Thủy Tinh. Đặc biệt nhất tại đây có khu động đền thờ Hai Bà Trưng được thiên tạo như thật. 

Cùng với đó có hồ Thần Nông với làn nước trong vắt, dưới hồ có những tràn ruộng bậc thang nhỏ xíu. Dân gian tương truyền nhau rằng thập phương du khách khi sử dụng nước này có thể bình an, may mắn và có sức khỏe.

Có nhiều tương truyền cho rằng ngôi chùa này được phát hiện vào thời Hùng Vương thứ 6. Đến thời tiền Lê một nhà vua đã đến động này và đặt tên cho động là ‘Động Hương Thảo tự’ để sánh với động Hương Tích tự tại Mỹ Đức, Hà Nội ngày nay.

Theo sử sách, khởi thủy chùa Hang São được các cư dân Tày bản địa tại đây xây dựng vào thế kỷ XIII - XIV để thờ Phật. Theo "Kiến văn tiểu lục” của Lê Quý Đôn, do có nhiều công lao trong xây dựng căn cứ và dạy dân trồng lương thảo, bà Vũ Thị Ngọc Anh được bà con trong vùng tôn vinh là "Bà chúa lương”, "Bà chúa kho”, "Bà chúa Bầu”, "Bà Anh thần nông”. 

Tháng 12/1949, chùa Hang São, xã Tân Lập vinh dự là nơi tổ chức Đại hội Đảng bộ huyện Lục Yên lần thứ hai; trở thành địa chỉ cách mạng trong cuộc kháng chiến chống Pháp.