Vị hoàng đế sáng lập ra triều đại phong kiến cuối cùng trong lịch sử Việt Nam, kéo dài 143 năm

Vua Gia Long (1762 – 1820) tên thật là Nguyễn Phúc Ánh (thường gọi tắt là Nguyễn Ánh). Ông là con thứ ba của Nguyễn Phúc Luân, mẹ là Nguyễn Thị Hoàn (người làng Minh Linh, phủ Thừa Thiên), là cháu của chúa Nguyễn Phúc Thuần. 

Năm 1766, Nguyễn Phúc Luân bị quyển thần Trương Phúc Loan phế truất và bắt giam. Khi đó Nguyễn Ánh mới 4 tuổi và được chúa ông nội là Nguyễn Phúc Thuần đem vào cung nuôi. 

Đến năm 1773, Nguyễn Ánh 12 tuổi thì theo chúa Nguyễn Phúc Thuần vào Quảng Nam. Mùa thu năm 1777, Nguyễn Phúc Thuần bị quân Tây Sơn đánh bại, Nguyễn Ánh một mình chạy thoát ra đảo Thổ Chu rồi trở lại Long Xuyên. 

Sau 1 tháng, Nguyễn Ánh tập hợp được một đội quân nghĩa dũng, binh sĩ mặc toàn đồ tang quyết tử đánh chiếm lại Sài Gòn. Đỗ Thanh Nhân cùng một số tướng lĩnh khác giúp ông xây dựng lực lượng, đắp lũy đất ở phía tây sông Bến Nghé, đóng cọc gỗ ở các cửa cảng để phòng ngừa tấn công của quân Tây sơn. 

Năm 1780, Nguyễn Ánh chính thức lên ngôi vương tại Sài Gòn, dùng ấn “Đại Việt quốc Nguyễn chúa vĩnh trấn chi bảo” làm ấn truyền quốc, niên hiệu vẫn theo chính sách nhà Lê, tiếp tục chống lại quân Tây Sơn. 

Tháng 3/1782, Nguyễn Nhạc và Nguyễn Huệ kéo quân vào Sài Gòn, Nguyễn Ánh cũng cố gắng chống trả ở cửa biển nhưng thất bại nên đành chạy ra biển đến trú ở đảo Phú Quốc. 

Tháng 8/1782, ông thu thập lại toàn quân trở lại Gia Định. Đến năm 1783, Nguyễn Ánh bị quân Tây Sơn truy đuổi, phải chạy thoát ra đảo Côn Lôn. Sau loạt thất bại, ông phải trao con là Hoàng tử Cảnh (lúc đó 4 tuổi) cho Đa Bá Lộc làm con tin sang cầu viện nước Pháp, rồi từ biệt gia đình đem quân ra ngoài biển. 

Năm 1784, Nguyễn Ánh đem gia đình sang Xiêm cầu viện và chiếm lại được Ba Xắc, Trà Ôn, Sa Đéc. Tháng 12/1784, Nguyễn Huệ đem quân vào cứu Sài Gòn, đánh tan quân Xiêm. Thấy vậy, Nguyễn Ánh tức tốc tìm kiếm sự giúp đỡ của người Pháp.

Năm 1787, Nguyễn Ánh bí mật đưa quân về nước và cố gắng tăng cường binh lực. Ông ban hành loạt chính sách và đặc biệt chú trọng đến phong thưởng và đãi ngộ tướng sĩ đã có công. 

Năm 1792, ông bắt đầu mở các đợt tấn công ra Quy Nhơn theo chiến thuật “tằm ăn lá dâu” và theo từng mùa gió nồm “gặp gió nồm thuận thì tiến, vãn thì về; khi phát thì quân lính đủ mặt, khi về thì tản ra đồng ruộng”. 

Sau cái chết của vua Quang Trung, Nguyễn Ánh càng ráo riết thực thi chiến thuật trên. Năm 1788, Nguyễn Ánh chiếm được Qui Nhơn, đổi thành Bình Định. Tháng 6/1801, ông tiến quân và chiếm được thành Phú Xuân.

Năm 1802, khi đã lấy lại được toàn bộ đất đai cũ của các chúa Nguyễn, Nguyễn Ánh cho lập đàn tế cáo trời đất, thiết triều tại Phú Xuân, đặt niên hiệu là Gia Long năm thứ nhất và cử Lê Quang Định làm Chánh sứ sang nhà Thanh xin phong vương và đổi tên là Nam Việt. 

Tuy nhiên, nhà Thanh không đồng tình vì cho rằng tên Nam Việt sẽ lẫn với nước của Triệu Đà (gồm cả Đông Việt và Tây Việt) nên đổi là Việt Nam. Năm 1804, Nguyễn Ánh đổi quốc hiệu nước ta thành Việt Nam. Năm 1806, vua Gia Long chính thức làm lễ xưng đế ở điện Thái Hòa, trở thành vị vua đầu tiên của triều Nguyễn.

Ngay khi xưng vương, vua Gia Long đã quyết định rất nhiều việc để đặt nền móng cho vương triều có một địa bàn thống trị rộng lớn từ Bắc đến Nam. Ông bãi bỏ chức tể tướng để tránh lộng quyền, nghiêm dụ quan lại không được sách nhiễu dân, đặt ra 6 bộ: Bộ Lại (coi việc tuyển bổ quan lại), Bộ Hộ (lo tài chính, thuế khóa), Bộ Lễ (lo việc triều hạ, khánh lễ, học hành), Bộ Binh (việc quốc phòng), Bộ Hình (coi việc pháp luật), Bộ Công (bộ xây dựng), các Bộ do các thượng thư đứng đầu. 

Không chỉ thế, ông còn cho tổ chức lại các đơn vị hành chính từ trung ương xuống, quản lý đinh, khẩu ruộng đất và thuế khóa áp dụng theo hình mẫu thời Lê Sơ nhưng được thực hiện trên quy mô lớn hơn, quy củ hơn. 

Năm 1815, bộ “Quốc triều hình luật” hay còn gọi là “Luật Gia Long” gồm 22 quyển với 398 điều luật đã được ban hành. Công cuộc khai hoang vùng đồng bằng sông Cửu Long được tiếp tục. Việc trị thủy, đắp đê vùng đồng bằng Bắc Bộ cũng được vua Gia Long chú ý ngay từ đầu.

Về đối ngoại, một mặt vua Gia Long tranh thử sự ủng hộ và giữ lễ thần phục của nhà Thanh, mặt khác lại dùng lực lượng quân sự bắt các nước Chân Lạp và Ai Lao phải thuần phục. Đối với các nước phương Tây, ông tỏ ra nghi ngại, nước Anh xin mở của hàng buôn bán vua đã từ chối, những yêu sách của chính phủ Pháp đều bị vua khước từ.

Bên cạnh đó, vua Gia Long cũng rất chú trọng việc học hành. Ông đã cho xây dựng Văn Thánh ở làng An Ninh nằm về phía Tây Kinh thành và các doanh trấn để thờ Khổng Tử, lập Quốc Tử Giám ở Kinh đô để dạy các quan và sĩ tử ưu tú trong nước. Năm 1807, ông cho mở khoa thi Hương đầu tiên của triều Nguyễn. 

Ngoài việc học Đạo Nho, vua Gia Long còn nghiên cứu văn hóa phương Tây để có đủ kiến thức chỉ đạo đóng các thuyền chiến bằng đồng. Ông cho xây dựng lại Kinh thành Huế theo kiểu kết hợp giữa kiến trúc xây phòng thành của Việt Nam và của Pháp, tồn tại cho đến ngày nay.