Trường đại học đầu tiên ở Việt Nam - cái nôi đào tạo nhân tài: Nổi bật là danh nhân VHTG Chu Văn An

Năm 1070, vào thời vua Lý, Văn Miếu được xây để thờ các bậc tiên thánh, tiên sư đạo Nho và cho Thái tử Lý Càn Đức (vua Lý Nhân Tông) đến học. Năm 1076, vua Lý Nhân Tông cho xây dựng thêm Quốc Tử Giám bên cạnh Văn Miếu. Thời kỳ đầu, trường chỉ dành riêng cho con vua và con của các bậc quyền quý đại thần theo học nên có tên gọi là Quốc Tử. 

Đến năm 1253, vua Trần Thái Tông đổi Quốc Tử giám thành Quốc học viện và quyết định thu nhận thêm cả con cái các nhà thường dân ham học, xuất chúng. Theo Việt sử thông giám cương mục: “Bính Thìn, năm Anh Vũ Chiêu Thắng thứ nhất tháng tư... lập nhà Quốc Tử Giám; tuyển trong các văn thần lấy những người có văn học, bổ vào đó”. Trong đó, nổi bật có các danh nhân Chu Văn An, Nguyễn Trãi, Nguyễn Trực, Nguyễn Như Đổ, Trương Hán Siêu,... đều từng theo học ở nơi đây.

Sau đó, triều đình cho xây dựng Bia tiến sĩ đặt tại khu di tích Văn Miếu Quốc Tử Giám nhằm vinh danh tên tuổi, quê quán những người đỗ trong các kỳ thi tuyển tiến sĩ triều Lê và Mạc. Trên mỗi tấm bia khắc một bài văn (bài ký) bằng chữ Hán, nội dung ghi lại lịch sử của các khoa thi tổ chức từ năm 1442 - 1779.

Năm 1484, đời vua Lê Thánh Tông, tấm bia tiến sĩ đầu tiên được dựng, ghi lại lịch sử khoa thi năm 1442 với nội dung nêu rõ tầm quan trọng của việc đào tạo nhân tài và khuyến khích kẻ sĩ: “Hiền tài là nguyên khí quốc gia, nguyên khí vững thì thế nước mạnh và thịnh, nguyên khí kém thì thế nước yếu và suy, cho nên các đấng thánh đế minh vương không ai không chăm lo xây dựng nhân tài”. Tấm bia cuối cùng được dựng vào năm 1780 cho khoa thi tổ chức vào năm 1779. Đây là những pho “sử đá” thể hiện văn hóa giáo dục và là niềm tự hào về truyền thống hiếu học của Việt Nam.

Hiện tại, Văn Miếu - Quốc Tử Giám là nơi tham quan của du khách trong và ngoài nước. Đồng thời còn là nơi khen tặng cho học sinh xuất sắc và tổ chức hội thơ hàng năm vào rằm tháng Giêng. Mỗi năm, các sĩ tử cũng thường ghé qua đây để cầu may trước mỗi kỳ thi.