Thần đồng toán học Việt Nam trở thành GS Vật Lý nổi tiếng thế giới: Từng được kỳ vọng đạt giải Nobel

Sinh năm 1969, GS Đàm Thanh Sơn có xuất thân trong 1 gia đình khoa học ở Hà Nội. Ông có bố là giáo sư dược học Đàm Trung Bảo và mẹ là giáo sư sinh hoá Nguyễn Thị Hảo.

Từ lúc mới học lớp 2, ông đã có thể giải toán lớp 10 và được mệnh danh là thần đồng đồng thời được Sở GD-ĐT đặc cách riêng về môn Toán. Ông được cho phép học lên  năm cuối cấp hai.

Đàm Thanh Sơn học cấp 3 ở khối phổ thông chuyên toán Trường đại học Tổng hợp Hà Nội. Ngay trong lần đầu tham dự Olympic toán quốc tế vào năm 1984, Đàm Thanh Sơn đã dành số điểm tối đa là 42/42, lúc đó ông mới 15 tuổi. 

Ngay từ bé ông đã rất đam mê Vật Lý khi say mê những cuốn sách về lĩnh vực này. Nên dù đạt HVC Olympic Toán Học nhưng Đàm Thanh Sơn được gửi sang Moskva học vật lý tại đại học Lomonosov.

Ông từng chia sẻ về những cuốn sách mở đường cho mình với Vật Lý trong 1 cuộc trò chuyện với GS Ngô Bảo Châu như sau: “Thời học phổ thông có một số cuốn sách có ảnh hưởng lớn đến tôi và đến việc chọn đi học vật lý khi lên đại học.  Một cuốn sách là “Vật lý vui”, dịch từ tiếng Nga, tác giả là Yakov Perelman. Cuốn thứ hai là “Câu chuyện về  hằng số vật lý cơ bản” của tác giả Đặng Mộng Lân. Ngoài ra, hồi đó tôi còn đặt tạp chí Kvant tiếng Nga, trong đó có rất nhiều bài báo lôi cuốn về vật lý, viết bởi các nhà khoa học nổi tiếng cho học sinh phổ thông.”

Vào năm 25 tuổi, ông bảo vệ thành công luận án tiến sỹ dưới sự hướng dẫn của nhà bác học nổi tiếng thế giới là GS Valery Rubakov, giám đốc viện Nghiên cứu hạt nhân Moskva.

Khi Liên Xô sụp đổ, ông được khuyên sang Mỹ và vào làm việc trong nhóm nghiên cứu của GS Lý Chính Đạo - người từng cùng nhận giải thưởng Nobel năm 1957 với 1 nhà bác học người Mỹ gốc Hoa khác là  GS Dương Chấn Ninh.

Tuy nhiên, Đàm Thanh Sơn đã cùng hai nhà bác học khác tạo thành nhóm KSS để đi con đường của riêng mình.

Và nhóm nghiên cứu của GS Đàm Thanh Sơn đã gây tiếng vang lớn khi công bố một công trình mới về một mô hình lỗ đen lỏng (liquid black hole) trong không gian 10 chiều (10-dimensional space) vào năm 2005. Công trình này được công bố trên tạp chí vật lý đỉnh cao thế giới Physical Review Letters (tập 91, trang 111601) và Đàm Thanh Sơn chính là linh hồn của nhóm nghiên cứu.

Khám phá của nhóm KSS ngay sau đó được cho là một phát minh lý thuyết nổi bật và được đăng trên nhiều tạp chí  thông tin khoa học có ảnh hưởng. Các tạp chí như  Physics World, New Scientist, Discovery… đã có đăng những bài phỏng vấn với Đàm Đàm Thanh Sơn.

Giới khoa học trong nước lúc bấy giới cũng đưa tin về sự kiện này. GS.TSKH Nguyễn Văn Liễn từng có một bài viết trên Tuổi trẻ về công trình của GS Đàm Thanh Sơn như sau: “Một hệ thức tổng quát ra đời. Trong vật lý, mỗi khi xuất hiện một hệ thức mà vế phải chỉ phụ thuộc vào các hằng số cơ bản thì một điều kỳ diệu rất có thể xảy ra.”;  “Hệ thức về tỉ số giữa độ nhớt và mật độ entropy của KSS đã được kiểm chứng gần như đồng thời ở hai thí nghiệm rất khác nhau về đối tượng đo. Một thí nghiệm được tiến hành ở Brookhaven National Laboratory’s Relativistic Heavy Ion Collider (RHIC, Mỹ)… Thí nghiệm khác tiến hành ở Duke University.”; “…Kỳ diệu thay, hai phép đo ở hai thái cực, nhiệt độ cực cao và cực thấp, lại đều cho giá trị cực nhỏ của tỉ số giữa độ nhớt và mật độ entropy, nhỏ hơn tỉ số này ở bất kỳ hệ vật lý nào đã biết, nhỏ đến mức dường như có thể bỏ qua, nghĩa là các trạng thái quan sát rất gần với chất lỏng hoàn hảo.

Và kỳ diệu hơn là dù rất nhỏ, các tỉ số thực nghiệm này vẫn vài lần (chỉ vài lần thôi) lớn hơn giới hạn dưới mà KSS đã tiên đoán. Điều đó cũng có nghĩa hệ thức tổng quát về giới hạn dưới của tỉ số giữa độ nhớt và mật độ entropy của KSS đã được thực nghiệm kiểm chứng!”

“Thành công của GS Đàm Thanh Sơn và cộng sự là kết quả của sự kết hợp tài tình các phương pháp tính toán phức tạp trong lý thuyết trường lượng tử hiện đại. Ý nghĩa của thành công này không giới hạn ở một hệ thức, cho dù là hệ thức đó rất đẹp, rất tổng quát và đã được thực nghiệm kiểm chứng, mà rất lớn và sâu rộng… Nó trang bị cho ta một công cụ hữu hiệu để nghiên cứu một lớp rộng các hệ tương tác mạnh, mà lý thuyết sắc động học lượng tử (quantum chromodynamics - QCD) gặp khó khăn liên quan với các gần đúng nhiễu loạn, qua đó làm cho các ý tưởng của lý thuyết dây trừu tượng dường như không thể trở nên thật sự có thể kiểm chứng bằng thực nghiệm.”

Cũng chính vì vậy mà ở thời điểm đó, giới khoa học Vật lý Việt Nam rất kỳ vọng việc GS Đàm Thanh Sơn sẽ có một giải thưởng Nobel về Vật Lý.

Tuy cái kết đẹp đó vẫn chưa đến nhưng, GS Đàm Thanh Sơn vẫn được xem là ‘ngôi sao Vật Lý’ của Việt Nam. 

Ông được bổ nhiệm là giáo sư tại Đại học Chicago (Mỹ) vào tháng 9/2012. GS. Đàm Thanh Sơn vinh dự ngồi vào những chiếc ghế mà các vật lý nổi tiếng Fermi và Chandrasekhar từng ngồi.

Đến năm 2014, ông cũng trở thành thành viên của Viện Hàn lâm Khoa học và Nghệ thuật Mỹ, đồng thời cũng được bầu là thành viên Viện Hàn lâm Khoa học quốc gia Mỹ.

Đến năm 2018, ba nhà vật lý lý thuyết xuất sắc Subir Sachdev (Đại học Harvard), Đàm Thanh Sơn (Đại học Chicago) và Xiao-Gang Wen (Học viện công nghệ Massachusetts - MIT) đã được trao giải thưởng Dirac 2018 (Dirac Medal 2018) vì các nghiên cứu góp phần mang đến những hiểu biết sâu sắc và mới mẻ cho vật lý lý thuyết với nghiên cứu đưa ra các kỹ thuật mới và độc đáo trong hệ đa-thể (many-body system).