Bài thi đỗ Trạng nguyên vang danh sử Việt khiến vua Lê Thánh Tông tâm đắc, lưu truyền sĩ tử đời sau
Bài thi đỗ Trạng nguyên này đã thể hiện được kiến thức sâu rộng và uyên thâm của người viết, quá xứng đáng với vị trí đỗ đầu.
Vũ Kiệt (1452 - ?) là trạng nguyên khoa tháng tư, Nhâm Thìn, Hồng Đức năm thứ 3 (1472), đời Lê Thánh Tông khi mới 20 tuổi. Ông quê ở xã Yên Việt, huyện Siêu Loại, phủ Thuận An, trấn Kinh Bắc (nay thuộc huyện Thuận Thành, tỉnh Bắc Ninh). Do ngôi làng của ông có tên Nôm là làng Vít nên dân gian gọi ông là Trạng Vít (Trạng làng Vít).
Trong kì thi Trạng nguyên, chàng thanh viêm 20 tuổi của làng Vít khiến cho bá quan đại thần cùng vua Lê Thánh Tông phải trầm trồ trước kiến thức sâu rộng và uyên thâm của mình. Bài thi của ông còn được lưu truyền cho những sĩ tử đời sau học tập, nghiên cứu. Rốt cuộc thì nó xuất sắc tới mức nào?
Câu hỏi đầu tiên trong bài thi năm đó của Vũ Kiệt là về đạo làm thầy. Nguyên văn như sau: "Sách xưa có câu thầy nghiêm thì việc học đạo mới được tôn kính. Nhưng hiện tại, nho sinh lại cảm thấy xấu hổ khi đến học thầy, cốt làm những chuyện họa may hoặc qua tuần, qua tháng lại đổi thầy. Một nho sinh mà chưa bao giờ biết gò mình trong việc tu chỉnh, khi đạt được danh vọng ở triều đình thì ít tuân theo lễ nghĩa. Đạo làm thầy bị bỏ rơi sao mà lâu thế, làm thế nào để cứu vãn được?".
Câu trả lời của Vũ Kiệt như sau: "Thần nghe, cái học của người xưa nhất thiết phải có thầy, người thầy làm nhiệm vụ truyền đạo, thụ nghiệp nêu lên những chỗ nhầm lẫn, giải thích những điều tôn nghi trong sách vở. Các ngành, nghề, ngay cả những nghề vụn vặt cũng không thể không có thầy được, huống hồ người theo học đạo Nho. Kẻ sĩ phải thấy mình được vinh hạnh, càng chăm lo việc thực học. Lúc chưa thành đạt thì sống theo đạo lý thông thường để chờ thời gặp mệnh, không để mất phẩm chất riêng. Lúc đã được tin dùng thì phải giữ đúng danh vị và làm việc thực sự, không thể để mất cái điều mà mình mong muốn".
Tuy nhiên, Vũ Kiệt cũng đưa ra được cái bất cập của giáp dục khi đó, đó là nhiều người thầy chưa đủ trí, đức trong khi thứ học trò cần là sự uyên bác. Ông lên án: "Đạo làm thầy không vững như thế còn lạ gì khi thấy sĩ tử xấu hổ việc đi học... Tâm thật đã mất trước khi ra làm quan rồi, sau khi ra làm quan còn tìm sao được tiết tháo và phong độ của họ...". Để giải quyết tồn tại này, ông kiến nghị: "Thần mong bệ hạ đạo làm thầy phải được tuyển chọn kỹ càng. Việc nuôi dạy sĩ tử phải đúng hướng... Tìm nhân tài trước hết phải chú ý đến mặt đức hạnh, phế truất kẻ phù hoa... Người dùng lời gian dối để trau chuốt, dứt khoát không dùng. Người dám nói thẳng... thì có thể thu nhận".
Câu hỏi thứ hai vua Lê đưa ra liên quan đến vấn đề muôn thưở là chống tham nhũng, nguyên văn câu hỏi như sau: "Trẫm lo lắng cho cái thói tham lam làm đổi thay phong tục, nên đặt chức đình úy để xét tra những điều gian dối của bọn quan lại, thưởng người liêm khiết để khuyến khích làm việc tốt. Thế nhưng người có chức vị vẫn không trong sạch, gió thổi bóng theo. Bọn quan lại nhỏ tự làm những điều ô nhục, ngày càng tràn lan. Dân càng nghèo mà đóng góp ngày càng lắm, pháp luật càng nghiêm mà kẻ gian ngày càng nhiều. Việc quân cơ, việc chính sự biến đổi rối rắm. Của cải xuất kho lại rơi vào tay bọn tham nhũng, thật chẳng có lúc nào mà quá như lúc này. Hãy nêu lên cái nguyên nhân sinh ra những tệ hại ấy và bằng cách nào để sửa đổi và có tin là sửa đổi được không?".
Vũ Kiệt viết ra câu trả lời đầy tâm huyết: "Thần cho rằng câu hỏi của bệ hạ là muốn để tâm làm trong sạch mọi dòng vẩn đục và mong muốn các quan noi theo đó để làm chuẩn mực. Thần nghe lời giải thích trong kinh Xuân Thu “sự thành bại của quốc gia là xuất phát từ sự trung thực hay gian tà của các quan... Quan lại thất đức, việc ăn hối lộ được đưa ra ánh sáng thì thói tham lam không thể phát triển mãi được. Con người sinh ra không thể không có sự ham muốn, nếu con người không làm chủ được sự ham muốn ấy thì sẽ sinh ra rối loạn... Vả lại gần đây, con người sống lâu trong thời bình, nên có phần sơ suất về màng lưới ngăn cấm trong đời sống hằng ngày".
Ví dụ được Vũ Kiệt nêu ra như đút lót quà cáp nhân ngày lễ tết, thói tiêu pha hoang phí tạo thành lệ. Từ đó ông khéo léo vạch ra cái sai của vua: "Thần thấy tuy bệ hạ nghiêm khắc trong việc tra xét kẻ gian, tín cẩn biểu dương người tốt nhưng chưa vạch trần bộ mặt của đám tiểu nhân được... Thần thấy trong Kinh lễ có câu “đại thần giữ phép, tiểu thần sẽ liêm chính” là có ý nói những việc làm của quan cấp cao thực để cho cấp dưới xem xét và noi theo...
Lấy lý mà nói thì bọn tiểu lại, bọn trộm cướp còn tự thay đổi trước sự giáo hóa của quan lệnh trong ấp, huống hồ lại đối với các bậc quan trên... Nhưng phép thuật ngày nay thì người làm quan lớn hoặc ban ơn để tỏ rằng mình là người hiểu biết, hoặc rêu rao cái danh để cho cấp dưới cầu cạnh, sai bảo người khác, ban bố mệnh lệnh đều trái với lẽ phải, khinh trọng thiên lệch. Khi tìm được chỗ hở thì gây ra tệ lậu bán buôn, hoặc không giữ chắc của công, hoặc lấy của công để vun vén cho mình”.
Sau khi bóc trần những mặt tối và sai lầm trong việc chống tham nhũng của triều đình, Vũ Kiệt đã đưa ra giải pháp: Tuyển chọn những người công minh trong sạch và ngay thẳng, lấy danh vị giao cho họ trọng trách; Ra lệnh cho quan ngự sử kiểm soát, khích lệ biểu dương để thấy được những quan liêm khiết và nêu từng việc để biết được sự liêm khiết của họ; Xử phạt nghiêm khắc, không tha thứ đối với quan tham. "Nếu như các bậc trưởng quan chẳng phải là người tốt, mà là muốn bọn quan lại cấp dưới phải sống trong sạch, thế chẳng khác nào nước đầu nguồn đục mà mong cho dòng trong", ông nhấn mạnh.
